Bursa, ülkemizin, hatta dünyanın en eski ve en önemli tekstil sanayi merkezlerinden biri. Bursa’da Bizans döneminden bu yana ipek böcekçiliğinin yapıldığı bilinmekte. Ancak, ipeklerin işlenip kumaş yada havlu olarak üretime ne zaman ve nasıl geçtiğine ilişkin bilgilere sahip değildik. Oysa artık bu biliye sahibiz. Bursa Kadı Sicillerinde rastladığım bir belgede, Bursa, dolayısıyla ülkemizdeki dokuma sanayi, dinsel bir kurum olan bir tekkede başlamış…

Türkiye’de ilk dokumacılık bir tekkede başladı

Türkiye’de ilk yün, pamuk ve ipekli dokumacılığı; 853/1437 yılında, Bursa’da başladığı, bulduğumuz bir belgeden anlaşılmaktadır. Bu belgeye göre Karanfillibayır bölgesinde kurulan Üçkuzular Tekkesi’nin hareminde ilk dokuma sanatı gelişmiş. Bu aile, daha sonra da burada dokuma sanatını geliştirmiş. Belgeye göre dokuma sanatını, Buhara’dan Bursa’ya göç eden Şeyh Seyfeddin, Açıkbaş Mehmetve Ali adlı kardeşlerin getirdiği yazılmaktadır.

Şeyh Seyfettin’in 1447’de ölmesiyle, kızı Dürriye Hanım’ın tekkenin hareminde, annesi Zehra Hatun’un öğretmesiyle dokuma sanatı Bursa’da başlamış… 1591 yılında ise dokumacılığı, bir sanat ve ticaret haline getiren, yine aynı aileden Hürmüze Hatun olmuş. Üçkuzular Türbesinde yatan Hürmüze Hatun’un, Şeyh Muhittin’den olan Ömer, Abdi, Mustafa, Abdurrahman ve İbrahim adlı çocukları da bu türbede yatmakta…  Önceleri bez, yaygılık, örtülük, elbiselik yapılmaktaymış.

Belgeye göre önceleri pazara sunulmayacak genişlikte olmayan bu sanat, ancak mahalle içinde yaygınlaşmış. 1591’da Hürmüze Hatun, Bursa’nın Veledienbiya Mahallesinde, Bursa’nın ünlü şeyhlerinden Muhittin Bursavi ile evlendikten sonra, kendi neslinden yadigarı saydığı bu sanatı geliştirmek üzere öğrenci yetiştirmeye başlamış. Böylece halk arasında yaygınlık kazanmış. Yünden ve pamuktan üretilen ipekli ve yünlü kumaşlar, tüm ticaret yaşamında büyük ilgi görmeye başlamış. Kızlarıyla birlikte yetiştirdiği öğrenci adedi 20’yi bulmuş. Belgeye göre böylece Hürmüze Hatun, dokumacılığın kurucusu olarak adı anılmış.

Bursa’da ipekçilik sanatı çok eskilere dayansa da, bunun bir sanayi olarak sürdürülmesi ancak 19. yüzyıla gerçekleşmiştir.

Bursa’daki geleneksel üretimden makineleşmeye geçilmesi, öncelikle teknoloji ve sermayeye gereksinim duymaktadır. Bu sermaye de dışarından gelmiştir. Yabancılar sadece sermaye değil, teknoloji de getirmiştir. 1830’lu yıllarda Avrupalı tüccarlar, işgücünün ucuzluğu nedeniyle Bursa’da yatırım yaparak, ipek sanayiinin kurulmasını sağlamıştır.

Bursa’da üretilen ipeğin başlıca pazarı İngiltere ve Fransa idi. Bursa’da yaşayan yabancı ipek tüccarları, Bursa’da üretilen ipekleri, Avrupa’daki fabrikalarında işlemek üzere satın alıyordu. Ancak 1831-1834 yıllarında Lyon’da başlayan grevler dalgası nedeniyle Avrupalı fabrikatörler, Avrupa’daki teknolojiyle üretim yapan fabrikalarını Bursa’da kurmaya başladılar.

Bursa’da ilk ipek fabrikasını, 1833 yılında Fransız Glaizal ailesi kurdu. Bu tarihe kadar ipek üretimi evlerde ve mahallerde, el ve ayakla çalışan mancınıklarla yapılmaktaydı.

Gündüz Ökçün’e göre Bursa’da ilk fabrika, 1833 yılında Konstan Bay tarafından açılmış. Daha sonra 1843 yılında, Boduryan Akpos ve Karnik’in yaptırdığı fabrikalar açılmış.

Fabrikalar bir yıl sonra yanmasından sonra Falkeisen, Henry et Daniel Muralt fils et Cie isimli bir İsviçre firması ile ortak olarak 1845 yılında ikinci fabrikasını kurmuş. Goudard isimli bir Fansız ipekçinin işçileri eğitmesi sonucunda ilk sezonun sonunda Falkeisen ve ortakları Lyon’a ihracat yapmayı becermişler. O yıllarda çalışanların çoğunu oluşturan Hıristiyan azınlıklar, fabrikanın açılmasına karşı koydularsa da Falkeisen, Bursa piskoposunu fabrikaya davet edip, “fabrikayı takdis ettirdikten sonra” direniş sona ermiş. Daha sonra Osmanlı Ermenisi Boğos Bilezikçi ve damadı Agop Düzoğlu, İtalya’dan getirttikleri ve yaklaşık 150 çıkrık kapasiteli bir filatür fabrikası kurmuş. Bu noktada ilginç olan Bilezikçi ve Düzoğlu’nun, 1843 yılında Bursa’da Mizan-ı Harir Mukataası’nın mültezimi olmalarıdır. İki eski mültezimin kurdukları fabrikalarda çekilen iplik önceleri Hereke’deki saray için üretim yapan dokuma fabrikasına satılıyordu.

Bursalı dokumacılar da, yabancıları taklit ederek kendi fabrikalarını kurmayı denemişler. Bursa ipekçi esnaf loncasının tekeli nedeniyle, İstanbul’da ipek çekme tekniğinde yapılan gelişmelere önceleri izin vermemiştir. Bunun üzerine, taş pedalla üretim yapmak üzere Bursalı dokumacılar para toplayıp yedi mengehane kurarak, ilk teknolojik gelişmeyi sağladı.

Böylece, daha önce bazı dokumaları perdahlamak üzere İstanbul’a götürülmesine son verildi. 1815 yılında Bursalı kumaşçılar, Padişaha başvurarak, taş makinesi ihracı için ferman istemiş ve Sultan tarafından da onay alınması İstanbullu işletmelerin tepkisene neden olmuştu. Çünkü Mahmutpaşa civarında bu tarihte taş makineler yapılmaktaydı. Bu olay üzerine Sultan’a dilekçeyle başvuran İstanbullu kumaşçıların tepkisi nedeniyle Sultan, Bursalılara sadece bir taş makine ihracı için izin vermiş.

1846 yılında da bu makinelerin tamir görmesi için izin verilmiştir. 1844 yılında Fransa’dan gelen bir ipekçi ustası, Bursa’da bir ipek atölyesi kurmuş ve yeni tarz ipeğin nasıl çekileceğini göstermeye başlamış.

Yine 1840’lı yıllarda da, İsmet Paşa adında eşraftan bir kişi, dokuma makineleri ve Avrupa tarzını getirmeye çalışmış. İsmet Paşa, bir süre evinin yanında bu fabrikayı kurmuş ve İtalyan modeliyle bir düzine makineyle üretime geçmiş. Bir İtalyan’ı bile işe almasına karşın yerli zenaatkarı çalıştıramamış. Beş yıl Avrupa ipeklilerinin taklitlerinin üretimi denemesi başarısızlıkla sonuçlanmış.

1838 yılında önce İngiltere, ardından diğer Batı devletleri ile imzalanan ticaret anlaşmaları Osmanlı Devletini bir çeşit açık pazar haline getirmişti. İthal gümrükleri yüzde 3 ile dondurmuş olmasına karşın, Osmanlı Devleti dışarıya sattığı mallara yüksek gümrükler uygulayabiliyordu. Örneğin Bursa ipeğinden yüzde 5’ten yüzde 22’e kadar, ortalama yüzde 10-15 oranında ihraç vergisi alınırken, yabancılar sadece yüzde 3 gümrük ödemekteydi. Bu durum da yerli üreticiyi, Avrupalı üreticiler karşısında savunmasız, hatta haksız bir rekabete bırakıyordu.

Emperyalizmin Türkiye’yi etkisi altına almadan önce, Bursa’daki ipek sanayi Türklerin elindeydi. Azınlıklara ait ipek tezgah sayısı çok azdı. Örneğin 1831 yılında ipek üretiminde önemli bir iş gören toplam 180 dolapçının tamamı Müslüman idi.

Batılı ülkelerin Osmanlı Devleti ile ticaretinde muhatabı Osmanlı Devleti ve Müslüman unsurlar değil, Hıristiyan Rumlar veya Ermeniler idi. Böylece İmparatorluk sınırları içinde yaşayan Rum ve Ermeni azınlıklar aracı bir rol edinince ipek ve dokuma sanayi azınlıkların eline geçti.

1500’lü yıllarda Bursa’da 1.250 lidre ipeğin dokunduğu 1.000 tezgah vardı. Ancak kapitilasyonlar ve İran’dan gelen ham ipeğin, İran savaşı nedeniyle aksamış olması, Bursa’daki tezgah sayısını düşürmüştür. 1831 yılında, Bursa’daki tezgah sayının 407’e indiği kayıtlardan anlaşılmaktadır.

Bursa’nın 600 yıllık ipek sanayi son 30 yılda yok oldu…. Ülkemizdeki ilk dokuma atölyelerinin kurulduğu Bursa’nın dokuma sanayi de bugün bir sarsıntı geçiriyor. Geleneksel bir sanayii olan dokuma sektörüne devlet sahip çıkmalı, yoksa ipekçilik gibi 5-10 yılda yok olabilir.