Bursa’da 1925 yılına kadar 40 kadar tekke bulunmaktaydı. Ancak Bursa, Osmanlı Devleti’nin özellikle kuruluş döneminde sürekli çatışma içinde bulunduğu Karamanoğlu Beyliği’nin desteklediği Konya’daki Mevleviliğe pek sıcak bakmıyordu. Bu nedenle de Kadiri, Eşrefi, Halveti, Bektaşi tarikatları başta olmak üzere birçok tarikat Osmanlı sultanları ve yöneticileri büyük ilgi ve destek görürken, Konya’da ortaya çıkan Mevlevilik Bursa’da ilgi görmedi.

Bursa’da iki mevlevihane olduğu anlaşılmakta. Çekirge yolunda olduğu anlaşılan Bursa’daki bu ilk mevlevihanenin kuruluşu 16. yüzyılın başına kadar geri gitmekte… Ancak bu tekkeden çok, Mevlevî dervişlerinin oturması amacıyla Çekirge yolu Demirhisar mevkiinde yaptırılmış yapı topluluğu idi. Daha sonra geliştirilip tekke olsa da yeteri kadar ilgi görmemesi nedeniyle yokolmuştu. Daha sonra Pınarbaşı’ndaki ikinci Mevlevihane 17. yüzyılda ünlü şair ve şeyh Cununi tarafından kurulmuştu…

Bursa Mevlevihanesi’nin kurulması hikayesi de bu çekinceyi göstermekte:

“Şeyh Ahmet Cünuni, Bağdat Mevlevihanesi’nde mesnevihan iken, alem-i manada kendisine bir taze gül verilmiş. Gerçi gülün şekli ve rengi pek latif ise de kokudan eser olmadığından:

“Ah, ne olaydı, bunun bir de kokusu olaydı” demiş. “Bunun üzerine gülün kokusunu Bursa’da duyabilirsin ” denmiş…

Daha sonra Konya’ya gelen Şeyh Cünuni, Şeyh Ebübekir Çelebi Efendi tarafından Bursa’ya gönderilmek istense de, yaşlılığını bahane ederek gitmek istememiş. Bunun üzerine şeyhi ısrar etmiş:

“Hz. Mevlana, Bursa “burcu evliya” demekle ünlü bir şehr-i dilaradır. Maatteessüf, tarikatımıza mensup bir tekke yoktur. Sizi ol canibe gönderelim,” dese de ikna olmaz. Söylenceye göre Cünuni Dede, Bağdat’ta gördüğü rüyasını hatırlayıp bu rüyadaki gülün gözünün önüne gelmesi üzerine Bursa’ya gitmeye karar vermiş…

Bursa Mevlevîhanesi, Sultan I. Ahmet’in desteği ile Cünûni Ahmet Dede tarafından 1615 yılında tamamlanmıştı. Bursa Mevlevîhanesi, bir zamanlar bataklık olan Pınarbaşı’nda kurulmuştu. Pınarbaşı’nın bir diğer özelliği de, bu bölgede 5-6 tekkenin bir arada bulunmasıydı. Ne garip ki, Bursa Mevlevîhanesi,  bu dergahların en büyüğü ve en genişiydi.

Mevlevihane’de tek katlı bir türbe ile ufak bir mezarlık dışında, bir meydan odası, semahane, derviş hücreleri ile mutfaklar vardı. Gezgin Tournefort’un 1717’de yayımladığı gravüre göre Mevlevihanede’deki semahane, kırma çatılı, minareli, iki sıra pencereli, üç kubbeli son cemaat yeri olan bir cami şeklinde gösterilmiştir. Türbeye bitişik meydan ve köşe hücreleri, doğu kısmında ise kilerli bodrum katlı çilekeş canlar odası ile haremin sonunda, altında bir hamam ile bodrumda bir çamaşırhane vardı.

Bursa Mevlevihanesi, 18. yüzyılda sultanların gözdesi olmuştu. Nitekim Sultan Abdülmecit 1844 yılında  Bursa’ya geldiğinde Mevlevihane’ye at üstünde gitmiş.  Mevlevihane bahçesindeki havuzun çağlayarak akışı pek hoşuna gitmiş. O sudan içmiş. çevihane avlusunun kuzeybatısında bulunan bu büyük havuz dışında bahçede çiçekli gezinti yolları ve meyve ağaçları bulunuyormuş. Sultan daha sonra dervişlere ayrı şeyh efendiye ayrı hediyeler vermiş. Bu dönemde Mevlevîhane’nin bazı bölümleri tamir ettirilip bazı ekler yaptırılmış.

1722 yılında dergah bir onarım görmüştü. 1775 yılında da, Mevlevîhane harap ve çökmek üzere iken Cizyedarzade Hacı Hüseyin ve Hassa mimarı İsmail Halife’nin de katkılarıyla yeniden onarıldı. 1820 yılında ise, kendiside Mevlevi olan Hüdavendîgar valisi Nuri Paşa’nın çabasıyla yeni bir semahane inşa edilip eski semahanenin yeri açık bir namazgâh yapıldı.

Başta ünlü hekim Ömer Şifai  olmak üzere birçok şair ve müzisyen yetiştiren Bursa Mevlevihanesi’nin kadın dervişleri de vardı. Şair Ümmü Gülsüm Hanım da bunlardan biriydi…

Şeyh Mehmed Dede Efendi zamanında, Şah Eşref adında bir uyanık İran’dan gelip aklı sıra Bursalılara keramet gösterisi yapmak amacıyla, geceleri “vasıta-i rühaniyyün” ile taşlatırmış. Halk bu durumdan şikayetçi olunca, bir dervişle haber gönderip:

-“Bizden mahsus selam ediniz, Bursa’da bu kadar ikametleri kafidir, artık seyahatlerine devam etsinler, Bursa’yı da boş zannetmesinler. Bu taş atma keyfiyeti bize malumdur, bizi müdafaaya mecbur etmesinler” demiş. Bu hikaye, Bursa’da uydurma keramet gösterme çabası içinde olan uyanıklara şeyhlerin tutumunu göstermesi açısından ilginç bir örnek..

17. yüzyılda Evliya Çelebi’ye Bursa Mevlevihanesi diğer tekkelerden daha bakımlıydı. 70-80 odalı sema alanı ile donatılmış, bağ ve bahçe ile bezeliymiş. Bir de Mevlevihane Mesiresi varmış: “Haftada iki kez tüm ahbap ve dostlar toplanarak Mevlana mukabelesi yapılır, sema sefasından sonra da çimenli alanda, çok gönül açıcı aşıklar zevk ve sefaya dalarlarmış.”

17. yüzyılın ortalarında Mari de Launay’a göre ise diğer Mevlevi tekkelerinde olduğu gibi burada dahi dervişler aleni olarak ayin yapılmaktaymış. Müslüman olmayan yabancılar da ayinde kabul olunup, ayini güzelce görebilmeleri için özel yer ayrıldığını. yazmıştır. Gezgin izlediği bu ayini uzun uzun anlatır.

17. yüzyılda MehmetZiya da, bir gece arkadaşlarınla, ellerinde fenerlerle Mevlevihane’ye gitmiş:

“O gece saat 04.00’e kadar tekkede kaldık. Ertesi günü Cuma olduğu için bizi zikir gününe davet ettiler. Zikir günü öğleden sonra dergaha geldik. Tekke, çok geniş bir bahçenin ortasında olup geniş, süslü bir semahaneyle çeşitli odalardan oluşuyordu.

Önce dergahın Niyazbaşısı Hafızzade’nin odasını ziyaret ettik. Hafızzade o gün mukabelede okunacak hicaz peşrevi geçiyordu. Sonra dergaha girdik. Bir süre sonra şeyh efendi geldi. Hutbe okundu, namaz kılındı. Herkes yerli yerinde edep ve nizam ile oturdu. Dervişler sessizce beklerken na’at okundu. Onun ardından güzel bir taksim, daha sonra yukarıda değindiğim gibi hicaz peşrevi terennüm edilmeye başlandı. Bu sırada hep birden ayağa kalkıldı. Dervişler önde dönülerek semaya başladı. Mukabele bir saat kadar sürdü.”

19. yüzyılın ilk yarısında Dr. Bernard’a göre Mevlevihane’de haftada bir gün sama yaptıklarını yazar: “Öğle namazı sonrasında ilk önce manzum bir kaside okunur. Sonra ney ve kudüm çalarak semaya başlarlar. 3 çeyrek saat kadar süren bu törenden sonra tümü sessizlik içinde kalırlar. Yalnız biri ayakta olduğu halde dua eder ve ayin bu şekilde sona erer.”

1879 yılında Bursa’ya gelen Rus Nikola Naçov da, Manol Amcasıyla beraber cuma günleri dervişlerin nasıl döndüklerini izlemek için Mevlevihane’ye gitmekteymiş:

“Giriş; cinsiyet, yaş ve milliyete bakılmadan bütün ziyaretçiler için ücretsizdi. Mevlevihane, çok odalı bir bina olup çevresinde çimenler ve çiçeklerle, büyük çınar ve servi ağaçları vardı.

Semahanede; süslenmiş Türk hanımlarıyla Hıristiyan erkek ve kadınları bulduk. Biraz sonra dervişler de girdi, saydım, tam 18 kişiydiler. Az sonra onların şeyhi de geldi. İlk önce dervişler kısa bir dua okudu, sonra hepsi göğüslerine ellerini bağlayarak sırayla eğildi ve pürüzsüz tahtalar üzerinde harman büyüklüğünde bir daire içinde dönmeye başladı. Dervişler, gri keçe kavuklarla, beyaz geniş feracelerle, açılmış kol ve kapalı gözlerle yalın ayaklarını değiştirerek dönüyorlar, bir tür kaval olan neyler üfleniyor ve dümbelekler vuruluyordu. Ve bu daracık yerde nasıl da hiç kimse kimseye, dağılmış feracenin ucuyla bile dokunmadı. Yaklaşık 3-4 saatlik dönüşten sonra dervişler aniden durdu, belki de şeyhlerinin verdiği bir işaretle, sonra yeniden dönmeye başladı ve iki defa daha durdular.

Dervişlerin hepsi genç, boylu boslu ve yakışıklıydı. Bunlar bir çeşit Türk keşişleri olup, evlenmelerine izin verilir ve uzun cüppeler taşırlar. Dönmeyi bir ibadet olarak görür, dönerken kendilerinden geçer ve Allah’a yakınlaşırlar. Bütün izleyiciler, özellikle de Türk erkek ve hanımlar, bunları hayranlıkla izledi.”

1925 yılında tekkeler kapatılınca, Mevlevihane de kapanmıştı. Ancak binalar çeşitli amaçlarla kullanılmıştı. Selamlık dairesi bir ara askeri kışlaya dönüştürülürken, harem dairesi ise şeyh ailesinin konutu olarak ayrılmıştı. Semahane de bir süre mescit olarak kullanılmıştı. Ancak son şeyh Şemsettin Efendi’nin ölümünden sonra bu semahane depo ve at ahırı olarak kullanılmıştı.

Zamanla bakımsızlıktan harap hale gelmiş olan semahanenin bulunduğu yere, Bursa Belediyesi tarafından 1953 yılında büyük bir su deposu yapıldı. 1958 yılında ise türbenin yerine betonarme yeni bir türbe inşa edilmişti. Bugün kilit altında tutulan bakımsız türbe ancak dışarıdan görülebilmektedir.

Bursa Mevlevihanesi’nin bugün nerede olduğunu bilen çok az kişi vardır. Elde bulunan fotoğraf, yazılı ve belgelerden yararlanıp Mevlevihanenin bir bölümü yeniden yapılabilir. Ancak bu yapılmasa da, 2007 “Dünya Mevlana Yılı” kapsamında hiç değilse mezarlığın çevre düzenlemesi yapılmalıdır. Sanırım Osmangazi Belediyesi bu konuya da el atmış durumda. Umarım Mevlana’ya laik güzel bir çalışma olur…